Sienkiewicz Jerzy (1897–1980), historyk sztuki. Ur. 28 III w Brześciu nad Bugiem, w zbiedniałej rodzinie szlacheckiej; był synem pracującego w kolejnictwie Józefa (zm. 1905) i nauczycielki Franciszki Seweryny z Wyrzykowskich (zm. 1940).
Do r. 1915 S. uczęszczał do szkoły Mariana Rychłowskiego w Warszawie. Był przed pierwszą wojną światową członkiem «Zarzewia», a po jej wybuchu członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. W lecie 1915, na wakacjach spędzanych na Polesiu, został zatrzymany pod zarzutem szpiegostwa, wywieziony i osadzony w cytadeli w Kijowie. Po zwolnieniu udał się do Moskwy, gdzie w r. 1917 zdał maturę w polskiej szkole Centralnego Komitetu Obywatelskiego i rozpoczął studia na wydz. filologicznym uniwersytetu moskiewskiego. Wstąpił następnie do zorganizowanego (1917) przez gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego I Korpusu; pełnił służbę kurierską między polskimi jednostkami wojskowymi. Po powrocie do kraju w r. 1920 brał udział w wojnie polsko-sowieckiej, dosłużył się stopnia porucznika w 7. P. Ułanów Lubelskich. W l. 1922–3 znów był w Moskwie, tym razem jako referent muzealny Polskiej Komisji Rewindykacyjnej. W Warszawie kontynuował studia historii sztuki, dn. 16 XI 1928 doktoryzował się na podstawie napisanej pod kierunkiem Zygmunta Batowskiego monografii Antoni Brodowski 1784–1832 (nie druk., rkp. w IS PAN). Równocześnie pracował zawodowo: w l. 1924–6 jako kierownik inwentaryzacji dzwonów zabytkowych w Dyrekcji Zbiorów Państwowych, w l. 1926–30 jako asystent Batowskiego na Uniw. Warsz. (prowadził ćwiczenia ze wstępu do historii sztuki). L. 1930–32 spędził na stypendium Min. WRiOP za granicą, podróżował po Niemczech, Holandii i Belgii; głównie przebywał w Paryżu, gdzie uporządkował i katalogował zbiory graficzne Biblioteki Polskiej. Zbliżył się tam do polskich malarzy, m.in. do Tadeusza Makowskiego, z którym spędził wakacje 1931 r. w Massais i wymieniał listy. W r. 1933 po śmierci Makowskiego S. wygłosił o nim prelekcję i wspomnienie w Inst. Propagandy Sztuki (IPS), a w r. 1936 zorganizował tam wystawę artysty i opracował oraz wstępem opatrzył jej katalog. Zbierał też materiały do zamierzonej monografii Makowskiego, której jednak nigdy nie napisał. W l. 1933–7 pracował w Wydz. Sztuki Min. WRiOP jako referent sztuk plastycznych. Parokrotnie wyjeżdżał wówczas za granicę, m.in. w r. 1935 był znów w Paryżu, gdzie poznał bliżej m.in. Olgę Boznańską, której pozował do portretu.
Właściwe powołanie i umiłowanie znalazł S. w pracy muzealnej. Od grudnia 1935 należał do Rady Muzealnej przy Muz. Narodowym w Warszawie, od r. n. współpracował z nowym dyrektorem Muzeum Stanisławem Lorentzem. W r. 1937 został kustoszem Galerii Malarstwa Polskiego od czasów Stanisława Augusta, którą zbudował od podstaw i postawił na wysokim poziomie. Ideą S-a było uwydatnienie dorobku malarzy najwybitniejszych wedle kryteriów «jakości malarskich» (Antoni Brodowski, Piotr Michałowski, Henryk Rodakowski, obaj Gierymscy). Spośród artystów współczesnych, obok Boznańskiej i Pankiewicza, po raz pierwszy zaprezentował w większej skali twórczość Władysława Ślewińskiego, Witolda Wojtkiewicza, T. Makowskiego i Zygmunta Waliszewskiego. W r. 1938 ukazał się doskonale przez S-a przygotowany Katalog Galerii Malarstwa Polskiego oraz katalożek Akwarele i rysunki XVIII–XX w. Równocześnie S. urządzał w Muzeum i IPS wystawy monograficzne z naukowymi katalogami opracowanymi sumiennie i nowocześnie. Wyróżnić trzeba Malarstwo warszawskie pierwszej połowy XIX w. (W. 1936, IPS), Pamięci Artura Grottgera. W setną rocznicę urodzin (W. 1938, Muz. Narodowe w W.) oraz pionierską ekspozycję Adam Chmielowski, brat Albert (W. 1939, Muz. Narodowe w W.). Prowadził także działalność pedagogiczną: w l. 1935–6 miał wykłady w Szkole Sztuk Pięknych im. W. Gersona, w l. 1937–9 na kursach wakacyjnych w Krzemieńcu oraz dla cudzoziemców w Zakopanem.
W pierwszych latach okupacji niemieckiej S. nadal pracował w Muzeum przy zabezpieczaniu i rejestracji obiektów muzealnych. W r. 1940, kiedy w siedzibie Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) okupanci urządzili «Dom Niemieckiej Kultury», S. zwiózł do Muzeum zbiory TZSP, kierował również zabezpieczeniem kolekcji Raczyńskich z Rogalina, a także dzieł należących do «osób prześladowanych przez hitlerowców», tj. przede wszystkim Żydów.
W r. 1942 S. opuścił Muzeum. W l. 1943–4 wykładał dzieje malarstwa na studium historii sztuki na tajnym Uniw. Warsz.; zarazem działał w konspiracji politycznej. Był czynny (używał wówczas nazwiska Romuald Poczapowski) w zespole sztuk plastycznych, komórki wchodzącej w skład działu kultury i sztuki (kierownik S. Lorentz) Dep. Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj. Działał też w referacie «999» (krypt. Korweta), który w r. 1942 stał się jednym z referatów Wydz. Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu Komendy Głównej Armii Krajowej; zadaniem referatu było zbieranie informacji o działalności organizacji lewicowych, przede wszystkim komunistycznych; «Korwetą» kierował grafik Stanisław Ostoja-Chrostowski, zastępował go historyk sztuki Michał Walicki. Spotykali się m.in. w mieszkaniu Chrostowskiego i u S-a przy ul. Nowogrodzkiej 44 m. 3. Również mieszkanie S-a w Milanówku stało się po powstaniu warszawskim w r. 1944 «Kwaterą» dla grupy muzealnej wybierającej się codziennie do palonej Warszawy, aby ratować i wywozić zabytki. W czasie okupacji S. wykazywał wielką odwagę, zapobiegliwość i poświęcenie.
Po wojnie, w r. 1945 S. powrócił do pracy w warszawskim Muz. Narodowym. W r. 1946, wraz z Juliuszem Wiktorem Gomulickim i Zofią Rothertową, opracował Katalog wystawy Cyprian Norwid w tymże Muzeum (W. 1946); napisał też szkic Norwid malarz, ogłoszony w wydawnictwie „Pamięci Cypriana Norwida” (W. 1946). W r. 1949 został aresztowany pod zarzutem współpracy z Niemcami w czasie okupacji (m.in. z Walickim i Zembrzuską). Skazany przez sąd wojskowy na 4 lata więzienia, odsiedział cały (z nawiązką nawet) wyrok w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. W więzieniu prowadził pogadanki o sztuce dla współwięźniów, notował uwagi do jednej z zamierzonych, a nie napisanych książek – «Warszawa w malarstwie». Okresowo pracował w Drukarni Skarbowej na terenie więzienia. Wyszedł z więzienia w r. 1953. Do Muzeum już nie mógł wrócić, z pomocą przyszedł mu Juliusz Starzyński, dyrektor Państwowego Instytutu Sztuki (PIS, od r. 1959 IS PAN), zlecając przygotowanie wystawy rysunku polskiego, która odbyła się w r. 1954 w Muz. Narodowym w Poznaniu. Od 1 XII 1955 do 30 IX 1957 był kustoszem Gabinetu Rycin Muz. Narodowego w Poznaniu i równocześnie od 1 VIII 1955 pracował w PIS, początkowo jako adiunkt na pół etatu, dn. 1 VII 1957 przyznano mu tytuł profesora nadzwycz. W Instytucie pełnił różne funkcje, m.in. kierownika Pracowni Historii Sztuki XIX w. oraz zastępcy Starzyńskiego jako kierownika Zakładu Teorii i Historii Sztuki. Z dn. 1 I 1967 Starzyński odwołał S-a ze wszystkich tych funkcji «z powodu trwałej niewydolności organizacyjnej», równocześnie przyznając S-owi «dodatek specjalny» i wyrażając zgodę na pracę w domu. Dn. 27 IX 1967 Urząd Rady Ministrów przyznał S-owi «rentę specjalną z tytułu zasług własnych», dn. 31 XII t. r. S. przeszedł na emeryturę.
W IS PAN S. pracował przede wszystkim nad twórczością Piotra Michałowskiego. W r. 1956 zorganizował w gmachu TZSP świetną monograficzną wystawę artysty, polemizował z Tadeuszem Dobrowolskim nad kwestiami szczegółowymi, m. in. nad datowaniem prac (Droga do Michałowskiego, „Sztuka i Krytyka” 1957 nr 2), w r. 1964 wydał monumentalną publikację Piotr Michałowski (przy współudziale J. Zanozińskiego i J. Michałowskiego). W r. 1970 wyszła, jako pokłosie poznańskiej wystawy, książka S-a Rysunek polski od Oświecenia do Młodej Polski (przy współudziale J. Derwojeda). W r. 1956 S. wyjechał z ramienia PIS-u do ZSRR, wraz z zespołem do spraw rewindykacji dzieł sztuki, na przełomie r. 1956/57 – do Paryża, gdzie był w kontakcie z Janem Cybisem; już jako emeryt otrzymał delegację IS PAN na Węgry; prywatnie wyjeżdżał do rodziny w USA. Był m. in. członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego, a w Stow. Historyków Sztuki, przed i po wojnie, był wiceprezesem oddz. warszawskiego. Wyróżniony został tytułem «Warszawiaka roku».
S. należał do najlepszych znawców malarstwa polskiego XIX–XX w. Łączył wiedzę i pamięć wzrokową z wielkim wyczuciem wartości artystycznych. Był najwyżej cenionym ekspertem w tym zakresie (ekspertyzy zachowały się w B. IS PAN). Trudności miał natomiast z pisaniem, bo – przy bardzo plastycznym i pięknym języku – miał kłopoty z konstrukcją całości, brak mu też było systematyczności. W rezultacie nie udało mu się sfinalizować prac nad katalogami niektórych przygotowanych przez siebie wystaw. S. był człowiekiem prawym i uczynnym, łatwym w kontaktach, gorącym patriotą. Przez wiele lat chorował. Miał wszczepiony rozrusznik serca, cierpiał na silną cukrzycę i męczące owrzodzenie podudzia. Ciążył też na jego zdrowiu nałóg alkoholowy. Schyłek życia, po amputacji nogi, spędził na wózku. Zmarł dn. 9 XI 1980 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych, po wojnie Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1947).
S. był dwukrotnie żonaty: w r. 1941 z Władysławą Owczarską, a w r. 1975 z Anną Podoską (zm. 1995), siostrą Wiktora (zob.), wdową po zamordowanym w Katyniu ppor. Józefie Połujanie. Z pierwszego małżeństwa miał synów: Jacka Stanisława (ur. 1943) i Jana Tomasza (ur. 1948).
S. miał czworo rodzeństwa; brat Jan, dyrektor Banku Ziemskiego w Pińsku, zginął wraz z synem Romanem w r. 1939, siostra Irena, zamężna Dąbrowska, nauczycielka, po śmierci męża została zakonnicą, brat Stanisław, dowódca 76. pp poległ 6 IX 1939 w bitwie w Milejowie koło Piotrkowa, brat Tadeusz pracował w Tow. «Ruch», a po wojnie w Elektrowni Warszawskiej.
Portret S-a przez Olgę Boznańską (olej., 1935) w Muz. Narod. w W.; Rysunek – karykatura Andrzeja Stopki; Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 1, 2, II, III, IV cz. 1; W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (uzupełnienia); – Grabowski W., Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, W. 1995; Jaworska W., Tadeusz Makowski, Wr. 1964; taż, Tadeusz Makowski polski malarz w Paryżu, Wr. 1976; Kunert A. K., Rzeczpospolita Walcząca, wrzesień – grudzień 1939, W. 1993 (dot. Brata, Stanisława); Lorentz S., Muzeum Narodowe w Warszawie. Zarys działalności, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 1: 1938; Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika 1939/40–1944/45, W. 1948 s. 39; Ney-Krwawicz M., Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, W. 1990 (dot. referatu «999»); Pol. życie artyst. w l. 1915–39 (fot.); toż za l. 1945–60; Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, Pod red. S. Lorentza, W. 1970; – Cybis J., Notatki malarskie. Dzienniki 1954–1966, W. 1980; Jarocki R., Rozmowy z Lorentzem, W. 1981; Makowski T., Pamiętnik, Oprac. W. Jaworska, W. 1961; Wiśniewski W., Ostatni z rodu. Rozmowy z Tomaszem Zanem, W.–Paryż 1989; Zakrzewska H. „Beda”, Niepodległość będzie twoją nagrodą, W. 1994 II; – „Tyg. Powsz.” 1981 nr 44; Warszawski Kalendarz Ilustrowany „Stolica” 1961 s. 82–3; „Życie Warszawy” 1980 nr 268, 274; – IS PAN: rkp. 70 (arch. IPS), rkp. 673, 703, 732 (A. Brodowski), rkp. 1067–38/7, 1351, 1455 (T. Makowski); Teczki osobowe S-a w: B. IS PAN, Muz. Narod. w W. i P., Stow. Historyków Sztuki; – Mater. Red. PSB: Ankieta Interpress.
Andrzej Ryszkiewicz